عصرایران/ کابینه روحانی؛ وزیران دیروز، منتقدان امروز

رضا غبیشاوی

به نظر می‌رسد هم‌اکنون با «دولت سایه» روبه‌رو هستیم. وزیران دیروز،‌ امروز در حوزه کاری خود به صورت فعال به نقد عملکرد مسئولان فعلی می‌پردازند. با وجود اینکه دولت حسن روحانی در سال ۱۴۰۰ به پایان رسید اما تعدادی از وزیران این دولت همچنان در صحنه هستند. «کابینه منتقدان» که اعضای دولت فعلی را تحت نظارت دارند و نقد می‌کنند.

این وضعیتی است که کمتر ایران به خود دیده. اگر هم در مقاطعی به صورت محدود وجود داشته (مثل سال ۸۴ تا ۹۲)، به مانند امروز، منتقدان، پرتعداد و نقدها پرشمار و متعدد نبود.

اصطلاح «دولت در سایه» از انگلیس گرفته شده است. وقتی حزب پیروز، دولت تشکیل می‌دهد؛ حزب مخالف در پارلمان، به اصطلاح، دولت در سایه تشکیل می‌دهد. هر وزیر در دولت، یک وزیر منتقد در حزب مخالف/ «دولت سایه» خواهد داشت. یعنی همزمان با تشکیل دولت از سوی حزب پیروز، حزب مخالف هم متشکل از منتقدان، دولت در سایه را تشکیل می‌دهد. اقدامی برای تمرکز حزب مخالف بر نقد دولت و دولتمردان. وزیران دولت در سایه، وزیر نیستند بلکه هر یک، مسئول نظارت و نقد وزیر همتای خود در دولت واقعی هستند.

«جناب آقای رئیس‌جمهور: ایلان ماسک را ناجی مردم ایران نکنید. ملت خود را دریابید!»

این بخشی از واکنش انتقاد‌آمیز محمدجواد آذری جهرمی وزیر سابق ارتباطات به افزایش ۳۰ درصدی هزینه اینترنت است.

او قبل از این هم در واکنش به استقبال وزیر فرهنگ از انتشار گسترده فیلم صادق بوقی نوشته بود: «آیا این ترویج ادعایی شما! با ایتا و بله انجام شده یا با شبکه‌های اجتماعی که بر روی مردم بستید؟ کمرتان رگ به رگ نمی‌شود با این حجم از تناقضات؟»

آذری جهرمی به مدت ۴ سال (۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰) وزیر ارتباطات بود. او از معدود وزیرانی است که با خوش‌نامی در میان افکار عمومی، وزارت را ترک کرد اما همچنان در شبکه‌های اجتماعی حضور دارد و به نقد گفتار و رفتار مسئولان در حوزه ارتباطات و اینترنت و فرهنگ و... می‌پردازد.

در میان وزیران دولت سابق، این چهره دهه شصتی، فعال‌ترین است. او گرچه در اینستاگرام و تلگرام صفحه دارد اما هم‌اکنون نقدهای خود را بیشتر از طریق کانال تلگرامی‌اش با ۳۹ هزار عضو منتشر می‌کند. تلگرام فیلتر است اما به صورت گسترده در جامعه استفاده می‌شود و نقدهای او به دست مردم و رسانه‌ها می‌رسد. متن‌های کوتاه و متنوع، سرعت در واکنش، بیان ساده، امروزی و همه فهم، از ویژگی‌های نوشته‌های اوست.

بخش کامنت (نظرات) کانال تلگرامی‌اش را باز گذاشته و افراد مختلف، زیر پست‌های او نظر می‌دهند. متن دو خطی وی در واکنش به سخنان وزیر فرهنگ درباره بازنشر گسترده فیلم ترانه صادق بوقی، حدود ۳۵۰ کامنت (نظر) دریافت کرد.

عبدالناصر همتی دیگر چهره دولتمرد سابق و منتقد فعلی است. او در دولت روحانی به مدت ۳ سال (سال ۹۷ تا ۱۴۰۰) رئیس بانک مرکزی بود. در انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۴۰۰ کاندیدا و به رقیب اصلی سید ابراهیم رئیسی تبدیل شد گرچه از توان و حمایت لازم برای شکست رئیسی برخوردار نشد.

«آقای رئیسی مجدداً فرمودند؛ تورم حتما کاهشی خواهد شد! از وعده نیم و سپس تک‌رقمی شدن تورم در۳۰ ماه پیش، این وعده چندین بار توسط رئیس‌جمهور تکرار شده است. مسئولین باید بپذیرند، اقتصاد علم است. عوامل و شوک‌های منجر به تورم را بایستی دقیقا شناخت و برای مهار آن اقدامات موثر انجام داد.» این نظر جدید همتی درباره وعده رئیسی به کاهش تورم است.

تسلط او به آمار و اطلاعات اقتصادی از این استاد ۶۶ ساله اقتصاد دانشگاه تهران، چهره‌ای مسلط ساخت تا بحث و گفت‌وگوهای مناظره‌های تلویزیونی را بعد از انتخابات تا امروز ادامه دهد. با این تفاوت که همتی در زمان انتخابات، به دفاع از عملکرد خود و نقد برنامه‌های رئیسی می‌پرداخت و هم‌اکنون بر نقد عملکرد دولت رئیسی و اعضای کابینه‌اش متمرکز است.

همتی هم نقدهای خود را در توییتر منتشر می‌کند که مثل تلگرام فیلتر است اما به طور وسیع در رسانه‌ها بازنشر می‌شوند. تسلط به آمار و اطلاعات اقتصادی، دست این مدیر سابق خبر صداوسیما را برای پاسخ و نقد قوی گفتار و رفتار اقتصادی دولتمردان کنونی باز گذاشته است.

جواد ظریف ۸ سال وزیر خارجه دولت روحانی هم فعال است. یکی از جدیدترین نظرات او این است: «دنیا، دنیای جوانمردی و نامردی نیست، اگر همین ادراک اولیه را در مورد جهان پیدا کنیم، نه برای روسیه غش می‌کنیم نه از روسیه متنفر می‌شویم... تمامی جناح‌ها از موضع اخیر روسیه در مورد جزایر سه‌گانه خشمگین هستند... روسیه به خاطر ما خودش و منافعش را به خطر نخواهد انداخت.»

این دیپلمات سابق و باتجربه کمتر از طریق شبکه‌های اجتماعی (اینستاگرام و توئیتر) و بیشتر از طریق سخنرانی و مصاحبه رسانه‌ای نظرات خود را بیان می‌کند. مطالب او در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها ‌بازخورد بسیاری دارد.

ظریف ۶۳ ساله هم‌اکنون استاد دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران است. او در سخنرانی‌ها و مصاحبه‌هایش تلاش می‌کند نظر خود را درباره تحولات کنونی بین‌الملل و دیپلماسی مطرح کند و نقد غیرمستقیمی بر عملکرد دیپلماسی فعلی تهران داشته باشد. ضمن اینکه به انتقادات مستمر درباره دوره وزارت خود به‌ویژه برجام پاسخ دهد.

صالحی رئیس سابق سازمان انرژی اتمی و عضو ارشد هیات مذاکرات برجام دیگر عضو کابینه سابق است که به نقد شرایط فعلی می‌پردازد. گرچه او تنها در دولت روحانی سمت نداشت و در دولت احمدی‌نژاد هم عضو کابینه بود (وزیر خارجه و رئیس سازمان انرژی اتمی) اما جنس او به دولت‌های اصلاحات و اعتدال نزدیک است.

وی نیز به مانند ظریف سعی می‌کند نظراتش را از تریبون مصاحبه و سخنرانی بیان کند اما تمرکزش علاوه بر سیاست خارجی و هسته‌ای، آموزش عالی و حکمرانی را نیز شامل می‌شود.

«اگر ایران به روسیه، چین یا آمریکا بچسبد فاجعه ا‌ست؛ در مثلث این سه کشور، باید در وسط بایستیم.» این یکی از سخنان جدید علی‌اکبر صالحی درباره اختلافات جدید ایران و روسیه است. او قبل از این هم در واکنش به شایعه افزایش جهشی تعداد استادان دانشگاه گفته بود‌: «هیات علمی قابل تزریق به‌صورت انبوه نیست.»

در ردیف بعدی هم می‌توان به حسام‌الدین آشنا مشاور رئیس‌جمهوری و رئیس مرکز بررسی‌های استراتژیک، اسحاق جهانگیری معاول اول، محمدباقر نوبخت رئیس سازمان برنامه و بودجه و معصومه ابتکار رئیس سازمان محیط زیست و معاون رئیس‌جمهوری در امور زنان اشاره کرد.

حسام‌الدین آشنا در دولت روحانی، مشاور نزدیک او به شمار می‌رفت و در رأس مرکز تحقیقات استراتژیک بود. با این حال بعد از افشای فایل مصاحبه محرمانه با ظریف در سال ۹۹، برکنار شد اما همچنان جایگاه نزدیک خود را نسبت به روحانی و دولتش حفظ کرده است. آشنا در توئیتر فعال است و مواضع خود و نقد سخنان دولت فعلی را در این شبکه اجتماعی فیلترشده بیان می‌کند. نقدها و واکنش‌های او بیشتر در حداقل کلمات و با زبان طعنه و کنایه است.

او در واکنش به برنامه دولت ابراهیم رئیسی برای جذب نخبگان دارای تابعیت مضاعف به کنایه نوشت: «قبلا این اسمش زمینه‌سازی برای نفوذ نبود؟»

نوبخت که بارها قبلا به سخنان وزیر اقتصاد و رئیس سازمان برنامه و بودجه درباره حساب کتاب‌های مالی دو دولت پاسخ داده بود به‌تازگی گفته است: «کشور را دودستی تحویل تندروها نمی‌دهیم.» احتمالا اشاره به مشارکت در انتخابات پارلمانی است.

جهانگیری معاون اول ۸ سال ایران هم جدیدا گفته است :‌ «هیچ کسی نفهمید چه کسی پشت بابک زنجانی بود... باید مسائلمان با دنیا را حل کنیم تا به بازار جهانی دسترسی داشته باشیم.»

می‌توان به دیگر اعضای دولت سابق هم اشاره کرد که به میزان کمتری از طریق شبکه‌های اجتماعی یا مصاحبه اظهارنظر می‌کنند و به نقد می‌پردازند.

محسن حاجی‌میرزایی وزیر آموزش و پرورش، علی جنتی وزیر ارشاد، علی ربیعی وزیر کار و سخنگوی دولت، عباس آخوندی وزیر مسکن، سید عباس صالحی وزیر ارشاد که البته هم اکنون به عنوان نماینده رهبری و مدیر روزنامه اطلاعات فعالیت می‌کند، شهیندخت مولاوردی و عیسی کلانتری رئیس سازمان محیط زیست.

حاجی‌میرزایی بارها در واکنش به سخنان وزیر آموزش و پرورش و مشکلات این وزارتخانه موضع‌گیری کرده است. به عنوان مثال وقتی صحرایی وزیر آموزش و پرورش مشکل کمبود معلم را متوجه دولت قبل کرد حاجی‌میرزایی نوشت اگر چنین است چرا در دولت سابق این مشکل وجود نداشت؟

حسن روحانی خود نیز بعد از سکوت تقریبا یک‌ساله دوباره وارد میدان شده و ضمن بازخوانی مواضع گذشته‌اش، در برابر اتفاقات جدید هم اظهارنظر می‌کند. سخنان روحانی از طریق سایت اینترنتی و صفحات او در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌شود. سخنرانی‌های او هم غالباً در دیدار وزیران و استانداران و مسئولان دولت خود است که به صورت دوره‌ای،‌ نشست‌هایی را برگزار می‌کنند.

کاندیداتوری حسن روحانی در انتخابات مجلس خبرگان هم به موج اظهارنظرهای او اضافه کرده است.

ویژگی مشترک‌ همه این افراد این است که هیچ‌کدام هم‌اکنون در دولت و سمت‌های اجرایی نیستند. علاوه بر این، همه این افراد، خود را در حوزه کاری‌شان، صاحب‌نظر می‌دانند. به همین دلیل با پایان دوره وزارت، صحنه را ترک نکرده‌اند و همچنان فعال هستند.

رویه برخی وزیران فعلی در سپردن دلیل مشکلات به دولت سابق هم زمینه را برای موضع‌گیری وزیران قبلی،‌ فراهم کرده است. همچنین عملکرد پربحث و جنجالی آنان نیز مزید برعلت شده است.

دلیل دیگر را می‌توان وجود شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها دانست که گرچه فیلتر هستند اما همچنان راهی برای ارتباط بی‌واسطه دولتمردان سابق با مردم و رسانه‌ها به وجود آورده‌اند.