تاریخ انتشار خبر : ۱۴۰۲/۰۹/۰۲ ۱۱:۵۰:۰۰

اعتماد/ مرگ دریاچه ارومیه

آخرین تصاویر ماهواره‌ای از دریاچه ارومیه نشان می‌دهد که در فاصله یکسال اخیر و از آبان ۱۴۰۱ تا آبان ۱۴۰۲، از سطح ۸۷۸ کیلومتر مربعی آب دریاچه ارومیه، حدود ۸۰ درصد خشک شده و حالا فقط ۱۷۰ کیلومتر مربع و معادل ۴ درصد از سطح آب دریاچه به جا مانده که مساوی با مرگ قطعی ششمین دریاچه آب شور جهان و بزرگ‌ترین دریاچه داخلی ایران است.

این تصاویر که موید مرگ دریاچه ارومیه است درحالی منتشر شده که شهریورماه امسال سخنگوی صنعت آب مدعی شده بود: «دریاچه ارومیه خشک نشده و شایعاتی که در خصوص خشک شدن کامل دریاچه ارومیه منتشر شده، صحت ندارد و هم‌اکنون حجم این دریاچه به یک میلیارد و ۳۶۰ میلیون مترمکعب رسیده در حالی که در سال ۱۳۹۴ این عدد یک میلیارد مترمکعب بوده و ارتفاع آب حدود ۹ سانتی‌متر بیشتر از سال ۱۳۹۴ و وضعیت دریاچه ارومیه از سال ۱۳۹۴ بهتر است چنان‌که در مهرماه سال ۱۳۹۴ تراز دریاچه ارومیه ۱۲۷۰.۰۴ بود، اما اکنون این عدد به ۱۲۷۰.۱۸ رسیده که این نشان‌دهنده افزایش تراز دریاچه ارومیه است. مساحت دریاچه ارومیه هزار کیلومتر است در حالی که این عدد در سال ۱۳۹۴ حدود ۷۰۰ کیلومتر بوده است.»

طبق آخرین گزارش مرکز تحقیقات سنجش از دور دانشگاه صنعتی شریف با عنوان «آنالیز تراز، سطح و حجم دریاچه ارومیه با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای» که آبان امسال منتشر شده و نسخه‌ای از آن هم به دست خبرنگار اعتماد رسیده، تغییرات سطح آب دریاچه ارومیه از سال ۱۳۹۴ تا سال ۱۴۰۲ با استفاده از ماهواره LANDSAT مورد بررسی قرار گرفته است. به استناد داده‌های این گزارش، آبان سال ۱۳۹۴ دریاچه ارومیه به بدترین وضعیت رسیده بود و سطح آب آن به ۶۹۳ کیلومتر مربع کاهش یافته بود اما به فاصله یکسال و به دنبال آغاز فعالیت کارگروه نجات دریاچه ارومیه از سال ۱۳۹۲، سطح آب دریاچه به ۲۰۸۹ کیلومتر مربع افزایش یافت اگرچه در آبان ۱۳۹۶ هم باز کاهش ۵۰۰ کیلومتر مربعی سطح آب دریاچه نسبت به سال پیش از آن ثبت شده اما دو سال بعد و در آبان ۱۳۹۸ سطح آب دریاچه به ۳۱۰۲ کیلومتر مربع رسیده که نشان از تاثیر اقدامات احیا دارد. اما تصاویر سال‌های بعد، دیگر امیدوارکننده نبوده و در آبان ۱۴۰۰ حدود ۹۰۰ کیلومتر مربع از سطح آب دریاچه کاسته شده که این کاهش در سال‌های بعد هم ادامه داشته تا در آبان ۱۴۰۱، سطح آب دریاچه به کمتر از ۸۸۰ کیلومتر مربع رسیده است. با استناد به آخرین نتایج رصد وضعیت دریاچه ارومیه می‌توان گفت که ظرف ۲۵ سال اخیر و از سال ۱۳۷۷ تاکنون، به میزان ۹۷ درصد از سطح آب دریاچه ارومیه کاسته شده است.

نویسندگان این گزارش هم با نگاهی به همین تصاویر ماهواره‌ای، امید بستن به احیای دریاچه به دلیل مشکلات ناشی از سوء‌مدیریت‌ها و تامین نشدن اعتبارات مورد نیاز احیا را بی‌فایده دانسته و نوشته‌اند: «اگرچه بررسی‌های دقیق کارشناسی با اجماع محققین حوزه‌های مختلف دانش بر این باور بودند که تحقق احیای دوباره دریاچه ارومیه در یک بازه زمانی ۱۰ ساله امکان‌پذیر است، لکن به دلیل نبود امکان تامین کامل و به موقع اعتبارات دولتی جهت پروژه‌های مورد نیاز از یک سو و نارسایی‌های ساختاری در دستگاه‌های مجری - به‌طور اخص؛ وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی و سازمان حفاظت محیط زیست - برنامه با تاخیری سه‌ساله مواجه شد. با وجود تمامی این شرایط، وضعیت دریاچه ارومیه ابتدا در سال ۱۳۹۶ شمسی تثبیت شد به این معنا که خطر خشکی کامل دریاچه رفع شد و شواهد بهبود در شرایط دریاچه مشاهده شد و پس از آن، تا سال ۱۳۹۹ در مسیر برنامه‌های احیا قرار گرفت؛ وقایعی که تاییدی مجدد بر این واقعیت بودند که همان‌گونه که انسان در خشک شدن دریاچه ارومیه نقش اصلی را داشته، در بازگرداندن شرایط به وضعیت پیشین نیز نقش کلیدی را بر عهده دارد. پس از سال ۱۳۹۹ شمسی تاکنون به دلیل تضعیف چارچوب‌های نظارتی بر مصارف آب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه و تعلل در بهره‌برداری از پروژه‌های سخت‌افزاری به اتمام رسیده به منظور احیای دریاچه ارومیه، مجددا شرایط دریاچه در وضعیت بحران قرار گرفته و تمامی نگرانی‌های بهداشتی سلامتی، اجتماعی، اقتصادی و امنیتی که در سال ۱۳۹۳ نسبت به موضوع دریاچه ارومیه وجود داشت، دوباره رخنمون شده به نحوی که در دوره‌های مقایسه‌ای‌هفت‌ساله، تراز دریاچه ارومیه طی سال آبی ۸۰ -۱۳۷۹- تا ۸۶-۱۳۸۵، با بارش متوسط سالانه ۳۴۲ میلیمتر، ۱۰۳ سانتی‌متر کاهش تراز، طی دوره هفت‌ساله ۸۷-۱۳۸۶ تا ۱۳۹۳-۱۳۹۲، با بارش متوسط ۳۰۴ میلی متر، ۲۷۵ سانتی‌متر کاهش تراز و در دوره هفت‌ساله اجرای اقدامات طرح ملی نجات‌دریاچه ارومیه بین سال‌های ۹۴-۱۳۹۳ تا ۱۴۰۰-۱۳۹۹ با بارش متوسط ۳۲۷ میلی متر، ۶۱ سانتی‌متر افزایش تراز در پایان سال آبی داشته است. در ادامه نیز طی دوسال آبی ۱۴۰۱-۱۴۰۰ و ۱۴۰۲-۱۴۰۱ مجددا دریاچه ارومیه با شدت یافتن افت تراز و کاهش ۸۳ سانتی‌متری در دوسال اخیر مواجه شده است. با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای Landsat و توسعه کد GEE مساحت دریاچه ارومیه در تاریخ آبان‌ماه سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۴۰۲، نتایج سطح آب موجود در دریاچه ارومیه در ۷ آبان ۱۴۰۲ به عدد ۱۷۰ کیلومتر مربع رسیده که نسبت به سطح متناظر با تراز اکولوژیک این دریاچه ۴۳۳۳ کیلومتر مربعی، تنها ۴ درصد وسعت آن باقی مانده است. این سطح کمتر از یک چهارم آن مقداری است که پیش از این در سال ۱۳۹۴ به عنوان کمترین سطح دریاچه ثبت شده بوده است.»

نویسندگان این گزارش همچنین نوشته‌اند: «نگرانی عمده در موضوع فعالیت برای احیای دریاچه ارومیه معطوف به این است که روند اقدامات انجام شده، همواره سیر به جلو ندارد و تغییر در مدیران عالی و مدیران میانی به تغییر در پارادایم فکری منجر شده و در نتیجه رویکردهای چندگانه و عمدتا غیرعلمی و فرافکنانه اتخاذ می‌گردد. امری که جز به تعویق افتادن امر احیای دریاچه ارومیه، به تبعات گسترده بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی منجر شده و به سرمایه‌سوزی اجتماعی در افکار عمومی منتهی می‌گردد. نکته دیگر آن است که در ایران، موضوع خشک شدن دریاچه‌ها و تالاب‌ها منحصر به دریاچه ارومیه نیست. در چند دهه گذشته، شادگان، هورالعظیم، بختگان، تشک، پریشان، هامون، جازموریان، گاوخونی و ده‌ها دریاچه و تالاب دیگر در نقاط مختلف کشور با چالشی مشابه مواجه بوده و هستند. لکن آنچه دریاچه ارومیه را در میان آن‌ها به یک موضوع با اولویت بسیار بالا تبدیل می‌کند دو موضوع است؛ وسعت بسیار زیاد دریاچه ارومیه که مساحتی بالغ بر ۵۷۰ کیلومتر مربع در محدوده پارک ملی تقریبا برابر با وسعت استان البرز است که بستر خشکشده آن را به یک کانون بسیار بزرگ تولید گردوغبار در محدوده شمال غرب تبدیل می‌کند و همچنین، نمکی بودن بستر خشک شده دریاچه ارومیه که خسارات بهداشتی، صنعتی، اجتماعی و اقتصادی متعاقب بروز توفان‌های گردوغبار برخاسته از آن را تشدید کرده و غیرقابل جبران می‌کند.»

از دیگر تصاویر این گزارش، روند تغییرات تراز دریاچه ارومیه در فاصله سال ۱۳۷۴ تا ۱۴۰۲ است که شیب نگران‌کننده‌ای دارد و محققان در تحلیل نتایج این تصویر اشاره می‌کنند که در طول یکسال اخیر، داده‌های زمینی ثبت تراز دریاچه ارومیه منتشر نشده و به همین سبب، محققان با معادل‌سازی اطلاعات موجود از سنوات قبل، این نمودار را ترسیم کرده‌اند و در ادامه، نوشته‌اند: «با توجه به‌عدم انتشار داده‌های زمینی ثبت تراز دریاچه ارومیه در یکسال اخیر با بهره‌گیری از ترازهای برداشت شده زمینی در سنوات قبل و داشتن مساحت معادل آن‌ها و یافتن مساحت دریاچه ارومیه در تاریخ مدنظر در بازه سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۱ که با استفاده از سنجش از دور گردآوری شدند، ترسیم نمودار حال حاضر ممکن شد. بنا بر گفت‌وگوی خبری دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه با برنامه تلویزیونی تهران ۲۰ در تاریخ ۱۷ مهر ۱۴۰۲ تراز دریاچه ارومیه در این روز برابر با ۱۲۶۹.۸۰ متر از سطح دریاهای آزاد عنوان شده که کمترین‌تر از ثبت شده در این روز برای دریاچه ارومیه از سال ۱۳۴۵ تاکنون بوده است.»

از دیگر تصاویر این گزارش، نموداری است که تغییرات حجم دریاچه ارومیه بر حسب میلیون متر مکعب در فاصله سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۲ را نشان می‌دهد که به استناد این تصویر، بیشترین حجم آب دریاچه در سال ۱۳۹۸ با ذخیره ۵۷۱۹ میلیون متر مکعب و سال ۱۳۹۹ با ذخیره ۵۴۶۷ میلیون متر مکعب بوده و محققان در تحلیل این نمودار گفته‌اند: «تا پیش از سال جاری، کمترین میزان حجم ثبت شده آب برای آبان‌ماه در دریاچه ارومیه مربوط به سال ۱۳۹۴ (۴۴۰ میلیون متر مکعب) بوده ولی با توجه به‌شدت افت تراز دریاچه ارومیه در دوسال اخیر، حجم کنونی آب داخل دریاچه ارومیه کمتر از میزان آن در تاریخ مشابه سال ۱۳۹۴ شده است. برآورد می‌شود که حجم آب موجود در دریاچه ارومیه به حدود عدد ۴۵ میلیون متر مکعب رسیده است.»

روند کاهشی بارش حوضه آبریز دریاچه ارومیه در ۵۰ سال اخیر به عنوان عامل تاثیرگذار در خشک شدن دریاچه هم، در این گزارش مورد توجه قرار گرفته و نمودار مربوط به این روند نشان می‌دهد که از سال ۱۳۵۲ تا سال ۱۳۷۱ روند بارش در این حوضه، کاهش نسبی داشته اما در فاصله سال‌های ۱۳۷۱ تا ۱۳۷۴، وضعیت بارش بهبود نسبی یافته تا اینکه از سال ۱۳۷۴ کاهش بارش، شیب بسیار تندی داشته و از سال ۱۴۰۱ تاکنون هم به پایین‌ترین میزان در ۵۰ سال اخیر رسیده است. محققان در تحلیل این روند نوشته‌اند: «همچنان و با وجود اذعان به اثرات گسترده‌تر عوامل انسانی اعم از توسعه روزافزون مصارف بخش‌های مختلف، به خصوص مصارف بخش کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، در برخی اظهارنظرات افزایش یا کاهش تراز دریاچه ارومیه در برخی دوره‌های عملکردی، به تغییرات شگرف بارش یا دما نسبت داده می‌شود. بنا بر آخرین گزارش منتشر شده توسط سازمان هواشناسی می‌توان به چند گزاره دست یافت؛ در دوره‌های مقایسه‌ای هفت‌ساله تراز دریاچه ارومیه طی سال آبی ۸۰-۱۳۹۷ تا ۸۶-۱۳۸۵، با بارش متوسط سالانه ۳۴۲ میلی متر شاهد ۱۰۳ سانتی‌متر کاهش تراز طی دوره هفت‌ساله ۸۷-۱۳۸۶ تا ۱۳۹۳-۱۳۹۲، با بارش متوسط ۳۰۴ میلیمتر کاهش ۲۷۵ سانتی‌متر کاهش تراز و در دوره هفت‌ساله اجرای اقدامات طرح ملی نجات دریاچه ارومیه بین سال‌های ۹۴-۱۳۹۳ تا ۱۴۰۰-۱۳۹۹ با بارش متوسط ۳۲۷ میلیمتر شاهد ۶۱ سانتی‌متر افزایش تراز در پایان سال آبی بوده است. در دوره پیوسته افت تراز دریاچه ارومیه بین سال‌های ۱۳۷۴ تا ۱۳۹۳ تراز این دریاچه به‌طور متوسط سالانه ۴۰ سانتی‌متر افت داشته است. طی دو سال آبی، اخیر مجموعا تراز دریاچه ارومیه ۸۳ سانتی‌متر کاهش یافته است. بارش سال آبی ۱۴۰۱-۱۴۰۲ به لحاظ رتبه در بین سال‌های کم بارش حوضه آبریز دریاچه ارومیه، طی ۵۰ سال اخیر رتبه ۱۲ را به خود اختصاص داده است. به لحاظ متوسط دما سال آبی ۹۷-۱۳۹۶ گرم‌ترین سال آبی ۵۰ سال اخیر بوده است.»